Thanh tra chuyên ngành dân số có 3 đặc điểm cơ bản: Thứ nhất, là hoạt động thanh tra do các cơ quan có chức năng quản lý nhà nước về ngành, lĩnh vực dân số tiến hành như: Bộ Y tế, Tổng cục Dân số - KHHGĐ, Chi cục Dân số -KHHGĐ các tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương. Thứ hai, đối tượng thanh tra chuyên ngành dân số là mọi cơ quan, tổ chức, cá nhân chịu sự điều chỉnh của pháp luật chuyên ngành Y tế, Dân số. Thứ ba, nội dung của thanh tra chuyên ngành dân số là xem xét, đánh giá việc chấp hành pháp luật chuyên ngành, qui định về chuyên môn, kỹ thuật, qui tắc quản lý của ngành, lĩnh vực. Khi xem xét, các cơ quan tiến hành có quyền xử phạt vi phạm hành chính đối với hành vi vi phạm.

Hoạt động thanh tra chuyên ngành Dân số theo nguyên tắc do đoàn Thanh tra chuyên ngành, thanh tra viên và người được giao nhiệm vụ thanh tra chuyên ngành Dân số thực hiện; tiến hành thường xuyên, gắn liền với việc thực hiện nhiệm vụ về chuyên môn, kỹ thuật, nghiệp vụ; phát hiện, ngăn chặn, xử lý kịp thời các hành vi vi phạm pháp luật.

Nhiệm vụ của thanh tra chuyên ngành Dân số các cấp bao gồm: Phối hợp với các cơ quan, đơn vị liên quan xây dựng kế hoạch thanh tra chuyên ngành Dân số trong phạm vi toàn quốc và tổ chức thực hiện kế hoạch sau khi được phê duyệt; Phối hoặc hợp với các cơ quan, đơn vị liên quan tiến hành thanh tra, kiểm tra việc chấp hành pháp luật chuyên ngành, quy định về chuyên môn - kỹ thuật, quy tắc quản lý về Dân số - KHHGĐ; Phối hoặc hợp với các cơ quan, đơn vị liên quan tiến hành thanh tra những vụ việc có dấu hiệu vi phạm pháp luật hoặc theo yêu cầu của Bộ trưởng Bộ Y tế, Chánh thanh tra Bộ Y tế, Tổng cục trưởng, Chi cục trưởng Chi cục Dân số - KHHGĐ; Giúp Tổng cục trưởng, Chi cục trưởng kiến nghị người có thẩm quyền xử lý việc chồng chéo về phạm vi, đối tượng, nội dung, thời gian thanh tra trong phạm vi quản lý của Tổng cục, Chi cục; Giúp Tổng cục trưởng kiến nghị với cơ quan nhà nước có thẩm quyền sửa đổi, bổ sung, ban hành quy định cho phù hợp với yêu cầu quản lý; kiến nghị đình chỉ hoặc hủy bỏ quy định trái pháp luật được phát hiện qua công tác thanh tra; Giúp Tổng cục trưởng, Chi cục trưởng thực hiện xử phạt vi phạm hành chính theo quy định của pháp luật; Theo dõi đôn đốc, kiểm tra việc thực hiện kết luận, kiến nghi và quết định xử lý thanh tra.

Các nội dung chủ yếu do Thanh tra chuyên ngành Dân số thực hiện gồm: Thanh tra việc triển khai, thực hiện chính sách, pháp luật về chương trình mục tiêu quốc gia, đề án, dự án, mô hình về Dân số - KHHGĐ, bao gồm các lĩnh vực: Quy mô dân số, cơ cấu dân số, chất lượng dân số, các hoạt động dịch vụ công về Dân số-KHHGĐ; Thanh tra việc thực hiện các quy định, hướng dẫn của các cấp có thẩm quyền về Chương trình mục tiêu Y tế - Dân số; Thanh tra việc thực hiện quy định về nghiêm cấm lựa chọn giới tính thai nhi dưới mọi hình thức; các quy định của pháp luật để đảm bảo cân bằng giới tính theo quy luật sinh sản tự nhiên; Thanh tra việc đảm bảo hậu cần các phương tiện tránh thai, tiếp thị xã hội các phương tiện tránh thai; các quy chuẩn quốc gia về quản lý và sử dụng các phương tiện tránh thai; Thanh tra việc thực hiện các quy định, hướng dẫn về sàng lọc trước sinh và sơ sinh; Thanh tra việc quản lý và sử dụng trang thiết bị chuyên ngành phục vụ Chương trình mục tiêu Y tế - Dân số; Thanh tra việc thực hiện các quy trình, hướng dẫn chuyên môn, nghiệp vụ về Dân số - KHHGĐ.